Stel je voor: je voert geweldloos actie. Je wordt opgepakt door de politie en die houdt je twee dagen vast. Na achtenveertig uur kom je vrij en blijkt dat je niets ten laste wordt gelegd, dat je niet vervolgd wordt. Waanzin? Dit is wat in de Kamer via een grondwetswijziging met tweederdemeerderheid is aangenomen. Enkel Groenen en PVDA stemden tegen.

In de Kamercommissie Terrorismebestrijding lagen de afgelopen maanden verschillende voorstellen op tafel om de maximale duur van een aanhouding te verhogen. Om dat te kunnen realiseren, was een grondwetsherziening nodig. Artikel 12 van de Grondwet bepaalt namelijk dat bij een gerechtelijke aanhouding een verdachte voor 24 uur vastgehouden kan worden. Een verlenging van die termijn kan alleen op bevel van de onderzoeksrechter.

Normaal gezien zijn er twee legislaturen nodig om de grondwet te herschrijven. Maar tijdens de vorige legislatuur werd dit artikel 12 van de Grondwet voor herziening vatbaar verklaard om het recht op bijstand door een advocaat te garanderen en de Salduz-rechtspraak van het Europese Hof voor de Mensenrechten in te schrijven.

De aanslagen in Parijs en Brussel gaven de discussie een heel andere wending: politici beschouwen de verlenging van de maximumduur van een aanhouding nu als een noodzakelijke maatregel in de strijd tegen terrorisme. Omdat artikel 12 reeds voor herziening vatbaar was verklaard, kon het huidige parlement de maximumduur van een aanhouding herschrijven en goedkeuren met een tweederdemeerderheid.

Twee dagen cel zonder advocaat

Wat is nu het resultaat? In de praktijk wordt de gerechtelijke aanhouding verlengd van 24 tot 48 uur. Gedurende deze periode staat de aanhouding enkel onder controle van de procureur en niet van een rechter. Een onderzoeksrechter hoeft pas ingeschakeld te worden als men de aanhoudingstermijn tot na deze 48 uur wil laten lopen.

De periode dat iemand kan vastzitten zonder een externe, onafhankelijke controle door een rechter wordt dus verdubbeld. Bovendien komt het recht op bijstand door een advocaat in het gedrang. Volgens de Salduz-wet heeft elke verdachte dat recht vanaf het eerste politieverhoor. Maar niets belet dat een verdachte pas na zevenveertig uur voor het eerst wordt verhoord en dus voor het eerst een advocaat ziet.

De vraag kan gesteld worden of dit effectief tot enige verbetering in het anti-terrorisme beleid leidt. Er zijn nog nooit zoveel mensen aangehouden in het kader van onderzoeken naar terrorisme als nu. Is er één verdachte die men na 24 uur moest vrijlaten terwijl men binnen 48 uur wel aanwijzingen vond die een voorlopige hechtenis rechtvaardigden? Zo’n voorbeeld is in de discussie niet terug te vinden.

Risico’s op collateral damage van deze maatregel zijn er daarentegen wel degelijk. Dit alles maakt het mogelijk om de gerechtelijke aanhouding als een strafmaatregel te gebruiken in een ‘lik op stuk’-beleid van een procureur. Zonder dat een rechter hier aan te pas komt of dat er enige toetsing op de rechtmatigheid gebeurt.

Actie botst op weerstand

Onze democratie is er gekomen dankzij intense sociale actie. Ze heeft sociale actie nodig om haar levend te houden en te verbeteren. Het feit dat we in een rechtstaat leven die democratische grondrechten zoals vrijheid van meningsuiting erkent, wil nog niet zeggen dat daarmee iedere stem even hard doorweegt in de besluitvorming. Sommige stemmen klinken luider dan andere. En heel wat stemmen vormen hoogstens wat achtergrondruis. Daarom voeren burgers actie: om gehoord te worden.

Wie actie voert, riskeert soms aanhouding. In de meeste gevallen gaat het om een bestuurlijke, preventieve aanhouding. De politie kan immers mensen aanhouden “wanneer personen deelnemen aan openbare bijeenkomsten die een reële bedreiging vormen voor de openbare orde.” Een bestuurlijke aanhouding mag in geen geval langer duren dan twaalf uur. Daar veranderen de wetsvoorstellen die op tafel liggen niets aan.

Maar tussen een mening laten horen en een stem hebben die gehoord wordt, staan vaak wetten en praktische bezwaren. Bij acties van burgerlijke ongehoorzaamheid overtreden mensen bewust, openlijk en geweldloos de wet. Met de grondwetswijziging die in het parlement goedgekeurd is, riskeer je nu 48 uur, of twee volle dagen vastgehouden te worden, ook al wordt je daarna zonder enig gevolg weer vrijgelaten.

Ruimte voor actie beschermen

Het optrekken van de maximumduur van arrestatie, zonder gerechtelijke controle, creëert nieuwe drempels voor actieve, kritische burgers om van zich te laten horen. Democratie gaat over meer dan bolletjes kleuren. Actievoeren is een onmisbaar onderdeel in de gereedschapskist van middenveldorganisaties en burgercollectieven. Beleidsmakers zouden dus voorzichtig moeten zijn met de eventuele verlenging van de duur van aanhoudingen.

Helaas zien we onder de mom van terrorismebestrijding de wettelijke bescherming van fundamentele rechten steeds verder uitgehold worden.